Yeni tip koronavirüse (Kovid-19) karşı aşılama sürecinin ağır işlediği İran'da aşı tedariki sorunu, eski ABD Başkanı Donald Trump döneminde devreye sokulan yaptırımlar ve İran lideri Ayetullah Ali Hamaney'in Amerikan ve İngiliz menşeli aşıların ithalatını yasaklaması nedeniyle hâlâ çözüme kavuşmadı.
Yaklaşık 83 milyon nüfusa sahip İran'da sonbahara kadar halkın yüzde 70'inin aşılanması hedefleniyordu ancak şu an bu oran yüzde 15 civarında ve henüz 50 yaş ve üstü aşılanıyor.
Sağlık Bakanlığının açıklamasına göre, 12 Ağustos itibarıyla ülkede 14 milyon 229 bin 120 kişiye sadece ilk doz, 3 milyon 531 bin 142 kişiye ise iki doz aşı yapıldı. Böylece ülkede şu ana kadar 17 milyon 760 bin 262 doz aşı uygulandığı açıklandı.
İran, aşılamada Sinopharm, Sputnik V ve AstraZeneca'nın yanı sıra yerli aşı COVIRAN Bereket'i kullanıyor. Kısa sürede genel aşılamada kullanacağı açıklanan diğer yerli aşılardan ise henüz haber yok.
İran'da ilk Kovid-19 vakası Şubat 2020'de Kum kentinde görüldüğünde yönetim, salgının boyutunu o dönem yapılan genel seçimlerde halkın katılımının düşük olmaması için gizlemeye çalıştı. Kısa sürede ülkedeki vakalar ve can kayıpları hızla yükseldi. Tahran'daki Koronavirüsle Mücadele Komitesi Başkanı Ali Rıza Zali de salgının boyutunun yetkililer tarafından ciddiye alınmadığını ve halktan gizlendiğini açıkladı.
Salgının Nisan 2020'de tehlikeli bir hal almasıyla hükümet sıkı tedbirleri hayata geçirerek kısıtlamalara başladı.
Ekonomik sıkıntılar ve ABD yaptırımları nedeniyle aşı tedarik etmekte sıkıntılar yaşayan İran, bu nedenle önceliği kendi yerli aşısını geliştirmeye verdi ve bunun için 4 ayrı merkezde çalışmalar yürütüldü. İran hükümeti dünyada aşı geliştiren ülkeler ve şirketlerle de ithalat için görüşme halinde olduğunu açıkladı.
- ABD'nin tek taraflı yaptırımları aşı tedarikini zorlaştırdı
İran Sağlık Bakanlığı, Eylül 2020'de Dünya Sağlık Örgütü eş güdümünde yürütülen "Covid-19 Aşıları Küresel Erişim Programı" (COVAX) aracılığıyla aşı alımı için anlaşma sağlandığını duyurdu. Ardından Sağlık Bakanı Said Nemeki, Aralık 2020'de İran'ın Kovid-19 aşısı temin etme çabalarının ABD yönetimi tarafından engellendiğini belirtti.
Amerikan ilaç şirketi Pfizer ile Alman biyoteknoloji firması Biontech'in ortak geliştirdiği aşının yanı sıra Rus Sputnik V, İngiliz-İsveç ortaklı AstraZeneca ve Çin'den Sinovac ile Sinopharm aşılarının 2020'nin sonlarına doğru dünyanın birçok ülkesine kullanılmaya başlanmasıyla İran, aşı alımı için girişimlerini artırdı.
- Hamaney Amerikan ve İngiliz menşeli aşıların ülkeye girişini yasakladı
İranlı yöneticiler sürekli olarak yaptırımlar nedeniyle aşı tedarikinde sorunlar yaşandığı yönünde açıklamalarda bulundukları için ABD'de yaşayan İranlılar, 2021'in başında kendi imkanlarıyla 150 bin doz Pfizer-BionTech aşısı alarak ülkeye göndermek istedi. Bununla birlikte Sağlık Bakanlığı bu aşının ithal edilmesi için de girişimlerde bulundu.
Ülkedeki aşı tedariki ve aşılamayla ilgili sorunların çözüldüğü yönünde olumlu bir hava oluşmuşken İran lideri Ali Hamaney 8 Ocak 2021'de ABD ile İngiltere menşeli aşıların ithalatını "güvenilmez" olduğu gerekçesiyle yasakladığını duyurdu. Kararın ardından ABD'de yaşayan İranlıların satın alarak ülkeye göndermek istediği 150 bin doz Pfizer-Biontech aşısının sevkiyatı iptal edildi. Aşı tedarikinde yaşanan sorunlara rağmen İran liderinin bağışlanan 150 bin doz aşıyı geri çevirmesi ülkedeki bazı kesimlerin tepkisini toplarken sosyal medyada karar aleyhinde kampanyalar yapıldı.
Dönemin Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani de 9 Ocak'ta yaptığı bir konuşmayla Hamaney'in kararına şu ifadelerle destek verdi:
"Ülkeye daha önce aşı getirebilirdik. Aşı üreten bazı yabancı şirketler, bu aşıları halkımız üzerinde denemek için bize gönderme talebinde bulundu ancak Sağlık Bakanlığı, bu talebe engel oldu."
- Yerli aşılar ve Rusya'dan alınan Sputnik V ihtiyacı karşılamadı
Hamaney'in yasağı ve hükümetin buna destek vermesiyle aşı tedarikinde yaşanan süreç başa döndü ve İran yeniden yerli aşı geliştirmeye ağırlık verdi. Bu kapsamda COVIRAN Bereket, Razi Cov Pars, Pastor ve Fahra adıyla 4 ayrı koronavirüs aşısı geliştirmeye çalıştı.
Ancak yerli aşının geliştirilmesiyle ilgili süreç uzayıp vaka ve can kayıpları artınca Tahran yönetimi yeniden ithal aşıya yöneldi. Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif, 26 Ocak'ta Moskova ziyareti sırasında yaptığı açıklamada, Rusya'nın Gamaleya Ulusal Epidemiyoloji ve Mikrobiyoloji Enstitüsünün geliştirdiği Sputnik V aşısının İran'da acil kullanım onayı aldığını duyurdu.
İran, Rusya ile 2 milyon doz Sputnik V aşısı için anlaşma yaptı ve 500 bin dozluk ilk partinin gelişiyle 9 Şubat'ta aşılama çalışmalarına başladı ancak devamını getiremedi. Aşılama çok yavaş ilerledi ve mart sonuna kadar sadece 161 bin doz uygulayabildi.
Ülke yöneticileri aşılamanın yavaş ilerlemesini ABD'nin bankacılık yaptırımlarından kaynaklanan tedarik sorunlarına bağladı. Cumhurbaşkanı Ruhani, 27 Mart'ta yaptığı konuşmada, "Aşı siparişi verdiğimiz ülkeler hâlâ ABD yaptırımlarından korktuklarını söylüyor. Trump gitti ancak uğursuz etkisi toplumumuza yansımaya devam ediyor." ifadelerini kullandı.
- Özel sektöre aşı ithalatı izni verilmesi de sorunu çözmedi
Tedarik sorunlarını aşabilmek için Ruhani'nin talimatıyla 27 Mart'ta özel sektöre aşı ithal etme izni çıkarıldı ancak buna rağmen ABD'nin yaptırımları aşılamadı.
Dönemin Merkez Bankası Başkanı Abdunnasır Himmeti, her türlü ödeme ve para transferi yolunu denediklerini fakat OFAC (ABD Hazine Bakanlığına bağlı Yabancı Varlıkları Koruma Ofisi) lisansı alma zorunluluğu nedeniyle engellerle karşılaştıklarını söyledi.
İran'ın Güney Kore'de dondurulan mali varlığının serbest bırakılması ve Uluslararası Para Fonundan (IMF) salgınla mücadele için kullanmak istediği kredi talebi de karşılanmadı.
Ruhani, 8 Nisan'da yaptığı açıklamada da İran'ın bir ülkeyle aşı tedariki anlaşması imzaladığını ancak ABD yönetiminin 10 milyon doz aşı göndermesi beklenen şirketlere baskı uygulayarak süreci durdurduğunu söyledi.
- Hindistan İran'ın sipariş ettiği aşıların sevkiyatını iptal etti
Sağlık Bakanı Nemeki, Şubat 2021'de COVAX aracılığıyla, İngiliz-İsveç şirketi AstraZeneca'dan 4,2 milyon doz için anlaştıklarını ve teslimatın ay içinde başlayacağını duyurdu. Koronavirüsle Ulusal Mücadele Kurulu Sözcüsü Ali Rıza Reisi de Mart 2021'de Hindistan şirketi Bharat Biotech ile 1 milyon 260 bin doz aşı için anlaştıklarını açıkladı ancak aşıların gelişi Hindistan yargısı tarafından iç ihtiyaç gerekçesiyle engellendi.
İran'a mart ayının sonuna kadar gelen aşı 1 milyon dozu geçmedi ve bu da halkta tepkilerin artmasına neden oldu.
Yerli aşı COVIRAN Bereket'i geliştiren Bilim Kurulunun başında yer alan ve şu an Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı olan Muhammed Muhbir, 25 Nisan'da yaptığı açıklamada, yerli aşı COVIRAN Bereket'in seri üretimine başladıklarını ve birkaç aya kadar ülkenin aşı sorununun kalmayacağını söyledi.
Muhbir, yerli aşıyı mayısta 1 milyon, haziranda 3,5 milyon, temmuzda 12 milyon ve ağustosta 15 milyon doz olmak üzere eylüle kadar 30 milyondan fazla doz üreterek Sağlık Bakanlığına teslim edeceklerini ve genel aşılamaya hız vereceklerini ifade etti.
Ancak üretilen miktar bu hedefin çok gerisinde kaldı ve açıklamanın ardından aylar geçmesine rağmen ülkedeki aşı sorunu çözülemedi.
- Sağlık Bakanlığından Çin ve Rusya'ya eleştiri: "Bizi mezbahanın ortasında bıraktılar"
İran'ın Actover Group adlı ilaç üretim şirketi, 26 Haziran'da Rusya'nın geliştirdiği Sputnik V aşısını Rus Gamaleya Enstitüsünün lisansı altında ülke içinde üretmeye başladığını ve ayda 2 milyon doz aşı üretileceğini duyurdu. Buna karşılık İran Koronavirüsle Ulusal Mücadele Kurulu Sözcüsü Ali Rıza Reisi, 19 Temmuz'da sosyal medya uygulaması Clubhouse üzerinden yaptığı açıklamada, Gamaleya Enstitüsünün verdiği üretim hattının İran'ın işine yaramayacağına dikkati çekti.
Sağlık Bakanı Nemeki ise önceki gün yaptığı açıklamada, Rusya ve Çin'i kastederek, "Dostlarımız olduklarını iddia edenler bizi mezbahanın ortasında bıraktılar. Eylül-ekime kadar 120 milyon doz aşı ithal edeceğiz." ifadelerini kullandı.
- Amerikan ve İngiliz aşılarını yasaklayan Hamaney'den "aşı tedarik sorununu çözün" vurgusu
İran'da İngiliz menşeli aşılar yasaklandı ancak İngiltere firması ortaklığıyla geliştirilen AstraZeneca'nın Güney Kore'de üretilen aşılarının alınmasına izin verildi.
Ülkede aşılamanın düşük olması, can kayıplarının günlük 600'e yaklaşması ve vakaların 40 bini geçmesi nedeniyle İran lideri Hamaney 11 Ağustos'ta ülkede genel seferberlik çağrısı yaptı. Daha önce ABD ve İngiliz menşeli aşıların ülkeye girişini yasaklayan Hamaney, "Aşılar, ister ithal ister yerli üretim olsun, büyük bir çabayla ve mümkün olan her şekilde tedarik edilmeli ve halkın kullanımına sunulmalıdır." dedi.