Tanımlar
Hak, hukuken korunmaya değer bulunan çıkar veya gereksinimler olarak tanımlanabilir. Hasta hakları deyimiyle, hastaların kaybettiği sağlığını en kısa zamanda, mümkün olabildiğince en yüksek seviyede, en konforlu ve saygın bir biçimde geri alabilmesi; bu mümkün olamadığında ise, hastalığına karşın yaşam kalitesini koruyabilmesi ve insan onuruna yakışır biçimde ölebilmesi için gereksinim duyacağı her türlü destek ve hizmete kolayca ulaşabilmesinin önünü açık tutacak haklar kastedilmektedir. Modern toplumlar, her hasta için bu hakları güvence altına alırlar. Hastalık veya sakatlık, kişinin bireysel sorunu olarak algılanmaz ve iyileşmesi onun kişisel gücüne ve olanaklarına bırakılmaz. Toplum, hastanın sağlığına kavuşma amacını gerçekleştirebilmesi için ona imkan hazırlar, destek olur. Bunun hukuki, ekonomik ve idari koşullarını oluşturur.
Hasta hakları, aslında “sağlık hakkı”nın bir parçasıdır. Sağlıklı olmak ve sağlıklı kalmak, sağlığını koruyup geliştirebilmek her insan için vazgeçilemez, devredilemez ve ertelenemez temel insan haklarından birisi olan “yaşam hakkı”nın bir gereğidir. Diğer bir çok gereksinimlerine kıyasla önceliklidir, çünkü sağlık, herkese her zaman ve her şeyden önce gereklidir. Bireyin, diğer haklarından tam olarak yararlanabilmesi, esasen sağlıklı olmasıyla çok yakından ilişkilidir. Sağlık hakkı, hasta haklarını da kapsayan, sağlıktaki tüm tarafları içine alan daha bütüncül bir perspektife sahiptir.
Tarihsel Arkaplan
Yirminci yüzyılın sonlarına doğru gündeme gelen hasta hakları kavramı, aslında insan haklarının sağlık alanına uygulanması olarak da yorumlanabilir. Bu konudaki ilk adım Amerikan Hastane Birliğince atılmıştır. 1972 yılında yayınlanan Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesinde modern konsepte uygun olarak hastaların hakları tanımlanmıştır. Bu konudaki ilk uluslararası belge ise, 1981’de Lizbon’da Dünya Tabipleri Birliğince deklare edilen bildirgedir. Bu bildirgede temel hasta hakları başlıklar halinde sıralanmıştır. Daha sonra, Dünya Sağlık Örgütü’nün Avrupa Bürosunca 1994 yılında Amsterdam’da gerçekleştirilen bir toplantıda “Avrupa’da Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi” kabul edilmiştir. Bu bildirgedeki geniş perspektif, 1995 yılında Endonezya’da yapılan Dünya Tabipleri Birliği toplantısında, Lizbon Bildirgesinin gözden geçirilerek güncellenmesi ve daha kapsamlı ve detaylı bir şekilde Bali Bildirgesi adıyla yayınlanmasını netice vermiştir. Yine, 2002 yılında Roma’da Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü benimsenmiştir. Bu bildirgeler, tarafları bağlayıcı hukukî metinler olmayıp, bu alanda ulaşılması gereken hedefleri gösteren önerilerden oluşmaktadır. Bu uluslararası uzlaşı metinlerinin tetiklemesiyle, bir çok ülkede hasta haklarıyla ilgili hızlı bir gelişme kaydedilmiştir. Bu sürece bakıldığında, hasta hakları alanındaki çalışmaların 20. yüzyılın son çeyreği içerisinde başladığı; bu çabaların lokomotifinin hekim örgütleri olduğu ve daha ziyade Amerika ile Avrupa Ülkelerinde gelişme gösterdiği görülmektedir. Bu alandaki ilerlemeler, insan hakları alanındaki gelişmelerle yakından ilişkilidir.
Neden Hasta Hakları
Bir önceki yüzyılda sanayi devrimi sürecinde yaşanan ve insan sağlığını tehdit eden çalışma koşulları; gelir düzeyindeki eşitsizliğin artmasına bağlı yoksul kitlelerin yaşam ve sağlık haklarını giderek yitirmeleri; sürekli sağlık hizmeti alıcısı konumunda olan yaşlı ve kronik hasta popülasyonundaki artış; zamanla daha fazla uzmanlaşan ve yüksek teknolojiye bağımlı hale gelen teşhis, tedavi ve tıbbî bakım hizmetlerinin karşısında bireylerin edilgen, çaresiz ve güçsüz kalmaları; tıbbi girişimlerin sayıca çok artması ve her yerde yapılabilir hale gelmesiyle birlikte komplikasyonlara çok sık rastlanır olması; sağlık hizmetlerinin maliyetinin çok yükselmesi; giderleri azaltmak isteyen sağlık sigortalarının, sağlığa ulaşım hakkını kısıtlayan uygulamalara yönelmeleri; sağlık kurumlarının büyük sermayenin kontrolünde ticari müesseseler haline dönüşmesi ve Nazi Almanya’sında hastalara uygulanan korkunç muamelelerin açığa çıkması, bu harekete katkı sağlamıştır. Demokratikleşme süreci ile insan hakları alanındaki gelişmeler; eğitimli nüfus oranındaki artış; çok yaygınlaşan medya vasıtasıyla kıtalar arası paylaşılan düşünce ve uygulamalar, kişilerin kendileriyle ilgili tasarruf haklarını kullanmalarında ve insan onuruna layık bir biçimde yaşama taleplerinde artışa neden olmuştur.
Sağlık hizmetleri, geçmişte bir hayır hizmeti olarak sunula gelmiştir. Varlıklı ve hayırsever kişiler, hastalara ve ihtiyacı olanlara, her türlü tıbbi bakımın, insani bir yardım şeklinde verilmesine aracılık etmişlerdir. Elbette, tamamen karşılıksız olarak sunulan böyle bir hizmetin ve hizmeti sunan kişilerin, hizmeti alanlar tarafından sorgulanması mümkün değildir. Bu konumdaki hastaların kendilerine sunulan hizmeti yetersiz bulmaları, “bu az oldu, bu fazla oldu, böyle olmamalıydı, neden böyle oldu, benim istediğim bu değildi” şeklinde itiraz etmeleri beklenmezdi. Onlara düşen, ne verilirse onunla yetinmeleri ve her halükarda kendilerine hizmet sunanlara karşı minnet ve şükran duyguları beslemeleriydi.
Oysa günümüzde, sağlık hizmeti parayla alınır satılır bir meta haline gelmiştir. Kamuya ait sağlık kurumları bile, “özel muayene”, “özel ameliyat”, performans, prim ve döner sermaye uygulamaları ile adeta birer ticarî müessese halini almıştır. Hastalar, aldıkları hizmetin bedelini ya doğrudan ya da sigorta primi ödeyerek finanse etmektedirler. Sağlık çalışanları da, ücret karşılığı hizmet üreten birer profesyonel konumuna indirgenmiştir. Hekimlik, toplumsal rol paylaşımında üzerimize düşen sıradan bir mesleki uğraşı alanı olarak görülür hale getirilmekte; hekimlik mesleğinin tarihsel arkaplanı olan, insanın insana acıma ve yardımına koşma dürtüsü göz ardı edilip, para ve ün kazanmak, bilimsel deney yapmak gibi motivasyonlarla hekimlik yapılması meşrulaştırılmaktadır. Bu durum, hasta-sağlık çalışanı ilişkisinde, tarafların tarihsel rollerini değiştirmiştir. Artık, ne bizim geçmişte olduğu gibi hastalarımızdan koşulsuz bir saygı bekleme hakkımızdan; ne de hastaların verilenle yetinme yükümlülüğünden söz edilemeyecek bir konumda bulunuyoruz. Hekimliğin bir kazanç kapısı haline dönüştürüldüğü, sağlığın para karşılığı satın alındığı bir süreçte, bu tür beklentiler pek de rasyonel olamaz.
Özetle: hasta hakları kavramı, özünde hizmet verenle hizmet alan arasındaki buyurgan ilişkinin giderek eşit ilişkiye terk ettiği insan odaklı paradigma değişikliğinin sağlık alanına yansımasıdır. Devletin halkıyla teba ilişkisi kurduğu tarihsel dönem, yerini hizmet eden devlet örgütü ile vatandaş arasındaki sözleşmeye terk etmektedir. Bu süreç, hasta-hekim ilişkisindeki buyurgan-paternalistik hekim davranışının artık sürdürülemez olduğunu ortaya koymaktadır.
Ülkemizde Hasta Hakları Süreci
Bizim kültürümüzde ve tarihimizde hasta haklarıyla ilişkili olarak yukarıda sözünü ettiğimiz Avrupa ülkelerine ait olumsuz örneklerin aksine, çok güzel uygulamalar ve örnekler bulunmaktadır. Anadolu’da halen izlerini gördüğümüz bimarhane veya darüşşifa denilen bugünkü anlamda hastanelerde hastalara ücretsiz hizmet verildiği; çiçek bahçeleri ve müzik dinletileri dahil olmak üzere hastaların her türlü ihtiyaçlarının ve konforunun sağlandığı; hastalara kılık kıyafet temin edildiği; taburcu olurlarken ceplerine harçlık konulup ve yol parası verildiği anlatılmaktadır. Hastalara şefkat göstermek, saygı duymak, yardımcı olmak, destek olmak, ziyaret etmek insanımız için birer erdem olarak kabul edilmiştir.
1977 yılında yayınlanan, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Kürsüsünden Sn. Nil Akdeniz’e ait “Osmanlılarda Hekim ve Hekimlik Ahlakı” isimli tez çalışmasında bu konuyla ilgili çok güzel örnekler bulmak mümkündür. Bu eserde geniş örnekleri aktarılan geçmişimizdeki yaklaşımlara baktığımızda: “hastaya güler yüz, saygı ve şefkat göstermek; teselli etmek ve moral destek vermek; sır tutmak, mahrumiyetini korumak; geçerli tedavi yöntemlerini kullanmak; etkisi kesin olmayan yeni yöntemleri hasta üzerinde denememek; hastaya yakın davranmak, yüz ekşitmemek; hastalara adil ve eşit muamele etmek; hekimliği ticari kazanç kapısı haline getirmemek; hastalar arasında ayrım yapmamak; hastanın ağrısını, ıstırabını dindirmek; hastaya özen göstermek; güncel tedavilerle hastayı tedavi etmek; konsültasyon gerektiğinde bu hakkı hastaya kullandırmak” gibi bugün hasta hakları adı altında tanımladığımız bir çok hususun açıkça yer aldığı görülmektedir. Bunlara rağmen, bugün halâ bu kriterleri yaşama geçirmek üzere uğraş veriyor olmamız ise oldukça üzücüdür.
Ülkemizde, sağlık hakkı anayasal güvence altındadır. Anayasanın 17. maddesinde “Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz.” denilmektedir. Yine, anayasanın 20. maddesi: “Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz. Adli soruşturma ve kovuşturmanın gerektirdiği istisnalar saklıdır” der. Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunmasıyla ilgili olan 56. madde ise: “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir” şeklindedir. Özel bir kanunu olmamakla birlikte, hasta haklarıyla ilgili hükümler içeren çok sayıda yasa bulunmaktadır.
Avrupa Birliğine uyum süreciyle ilişkili olarak 1998 yılında “Hasta Hakları Yönetmeliği” yayınlanmıştır. Ülkemizin de imzaladığı “Biyoloji ve Tıbbın Uygulanmasında İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi”ni TBMM, 2003 yılında onaylayarak kanunlaştırmıştır. Sağlık Bakanlığı, Hasta Hakları Yönetmeliği’nde belirlenen hedeflere ve standartlara ulaşılması amacıyla, ilki 2003 yılında yayınlanan “Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge” ve takip eden dönemlerde konuyla ilgili diğer yönerge ve talimatnameleriyle, kendine ait sağlık kurumlarında hasta haklarıyla ilgili bir uygulama başlatmıştır.
Buna göre, Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü bünyesinde Hasta Hakları Şubesi; İl Sağlık Müdürlükleri Bünyesinde Hasta Hakları İl Koordinatörlüğü ve Hasta Hakları Kurulları; İlçelerde Sağlık Gurup Başkanlıkları bünyesinde Hasta Hakları Kurulları; 100 yataklı ve üzerindeki hastanelerde Hasta Hakları Birimleri ve Hasta Hakları Kurulları; 100 yatak altı hastanelerde Hasta Hakları İletişim Birimleri oluşturulmuştur. Bu birimlerde görev alan personele dönük eğitim çalışmaları yapılmıştır. Bugün için 81 İlde Hasta Hakları İl Koordinatörlüğü; İl ve ilçe hastanelerinin tümünde Hasta Hakları Birimleri oluşturulmuş haldedir.
Böylece ülkemizde sağlık hizmeti sunan en büyük kamusal organizasyon, hizmetin üretim ve sunumunda hasta hakları ihlâllerinin önlenmesi ve yaşanabilecek mağduriyetlerin telafisi için işlevsel ve somut adımlar atmış bulunmaktadır. Artık hastalar, hastanelerde herhangi bir sorun ya da mağduriyet yaşadıklarında karşılarında kendilerini dinleyen ve çözüm üreten birer muhatap bulabilmektedirler. Bunun dışında hastanelerimizin alt yapı ve donanımlarının yenilenmesi, kadrolarının güçlendirilmesi, hizmet alımlarının kolaylaştırılması, SSK, Devlet Hastanesi ayrımının kalkması, SSK’lı hastaların ilaçlarını normal eczanelerden alabilmeleri, hekim seçme hakkı uygulamaları ve Kamu hastalarının üniversite hastaneleri dahil tüm sağlık kurumlarına doğrudan sevksiz başvurabilmeleri gibi uygulamalar, hasta hakları ve sağlığa erişim açısından önemli ve sevindirici gelişmelerdir.
Konu, Sağlık Bakanlığının kamuya ait sağlık kurumlarındaki uygulamalarıyla sınırlı kalmamakta; gerek tıbbi gazete, dergi ve sağlıkla ilgili internet sitelerinde ve gerekse popüler gazete, dergi, radyo, televizyon ve haber sitelerinde, giderek daha çok gündeme gelmektedir. İster özel sektöre, isterse kamuya ait olsun, artık sağlık kurumlarının internet sitelerinde ve tanıtım broşürlerinde hasta haklarına vurgu yapılmaktadır. Sağlık Bakanlığının hasta haklarıyla ilgili uygulamaları kapsamında olmayan özel sektör veya Üniversite hastanelerinde de hasta hakları birimi / hasta iletişim bürosu / halkla ilişkiler bürosu adı altında üniteler oluşturulmuş bulunmaktadır. Sadece hastaneler değil, sağlık alanında faaliyet gösteren diğer kurumlar da hasta haklarıyla yakından ilgilenmektedirler. İlaç firmaları, hekim örgütleri (Tabip odaları, uzmanlık dernekleri), hasta örgütleri, sağlık sendikaları, doğrudan sağlıkla ilgili olmayan diğer sivil toplum örgütleri (tüketici dernekleri, Barolar…), hasta haklarına sahip çıkmakta ve destek vermektedirler.
Hasta Haklarının Amacı ve Kapsamı
Modern anlamda hasta hakları başlığı altında tanımlanan, insanlığın ortak akıl ve vicdanının ürünü olan bu değerler: “sağlığını koruyup geliştirebilme; sağlık politikalarının oluşumuna katılım ve denetleme; saygı ve şefkat görme; ihtiyacı olan hizmete zamanında ulaşma, hizmetten hakkaniyetle yararlanma; hekimini ve sağlık kurumunu seçme; özenle ve doğru teşhis ve tedavi olma; bilgilenme; tıbbî kayıt ve dokümanlara ulaşma; aydınlatılmış onam verme; tedaviyi reddetme; tıbbî araştırmalardan korunma; eğitim çalışmalarına katılmaya zorlanmama; güvenlik ve konfor içerisinde hizmet alma; moral ve manevî destek alabilme; refakatçi ve ziyaretçi bulundurma; gizliliğinin korunması; şikayetçi olma ve zararını tazmin etme ile onurlu bir biçimde ölme hakkı” olarak başlıklar halinde sıralanabilir. Bu haklar özetle: hastaların ihtiyaçları olan hizmete kolayca ulaşabilmelerini; hastalık ve tedavileri konusunda bilgilendirilmelerini; kendileriyle ilgili özerk karar verebilmelerini; hakkaniyet, özen ve saygı görmelerini; mahremiyetlerinin korunmasını ve tıbbi uygulamalardan zarar görmemelerini amaçlar.
Hekimler Neden Endişeli?
Hasta hakları alanındaki bu gelişmelerin, bazı meslektaşlarımı endişelendirdiğini görüyorum. Ağır iş yükü, uygun olmayan çalışma koşulları ileri sürülerek sürece itiraz ediliyor. Hükümete yönelik muhalif politik duruş ve Sağlık Bakanlığının uygulamalarından kaynaklanan rahatsızlıklar da hekimlerin konuya eleştirel yaklaşmalarına yol açıyor.
Öncelikle hasta hakları kavramı ve kapsamında dile getirilen ilke ve kurallara karşı durmak ile Ülkemizde hasta haklarıyla ilgili uygulamalara ve uygulayıcılara dönük tepkileri birbirine karıştırmamak gerektiğine vurgu yapmak istiyorum.
Kuşkusuz, farklı bakış açılarından hareketle Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülen uygulamalara çeşitli eleştiriler yöneltilebilir. Hiçbir uygulama kusursuz değildir. Özellikle yeni bir uygulamanın hayata geçirilişinde sorunlar yaşanması doğaldır. Bu eleştiriler, uygulamanın geliştirilmesi bakımından da çok gereklidir. Uygulama sırasında karşılaşılan sorunlar ve bunlarla ilgili eleştiri ve öneriler açıkça dile getirilmeli; bilhassa hekimlerin ve yöneticilerin geri bildirimlerinden hareketle daha mükemmele ulaşılmalıdır. Nitekim, konuyla ilgili ilk yönerge değiştirilmiştir. Bugünlerde de yeni bir yönerge hazırlığı yapıldığı söylenmektedir.
Sorunların bir kısmı uygulamaya konan yönergeden, bir kısmı ise lokal uygulayıcılardan kaynaklanmaktadır. Hasta Hakları Birimleri başta olmak üzere, uygulamada görev alan personelden hiçbiri, hasta hakları konusunda yetişmiş birer uzman değildir. Ancak, hizmet içi eğitimlere katılarak, bu konuda bilgi sahibi olmuşlardır. Bazıları bu alanda severek çalışmakta ve gerek kişiliği ve gerekse bireysel donanımı itibariyle verilen görevi hakkıyla yapmaktadır. Oysa diğer bazıları ise, politik veya kişisel ilişkilerine bağlı olarak görev sahibi olup, üstlendikleri sorumluluğu taşıyabilecek liyakate sahip bulunmamaktadır. Genellikle sosyal hizmet uzmanı, psikoloğ veya hemşireler arasından atanan Birim görevlisinin, hekimler, uzman hekimler ve hastane yöneticilerini de içine alan bir hedef kitleye eğitim vermesi ve bu kişilerin görevleri sırasında yaşanan sorunlara müdahil olması, hekim merkezli tıbbi organizasyona ve paternalistik davranış kalıplarına çok alışmış hekimler tarafından kolayca kabul görmemektedir.
Hekim ve Hasta Hakları Birlikte Ele Alınmalı
Ayrıca hekimlerin çalışma koşullarının ağırlığı; iş yükünün fazlalığı; meslek onuruna yakışır şekilde gelir elde edememeleri; sağlık kurumlarında alt yapı, ekipman ve donanım eksiklikleri; işletmecilikten kaynaklanan sorunlar; özlük haklarındaki kısıtlamalar; hekim örgütlerinin başı derde düşen hekimlere yeterince sahip çıkmaması; yerel yönetici ve hukukçuların hekimlere bakışlarının sorunlu olduğuna dair hekimlerdeki yaygın kanaat; siyasetçilerin, hekimleri politik gelecekleri için bir yatırım aracı biçiminde kullanmak istemeleri ve sağlık sisteminden kaynaklanan diğer bir çok olumsuz faktör, hekimlerin hasta hakları alanındaki gelişmelerden ürkmelerine neden olmaktadır.
Hekimlerin sürece katılımlarının sağlanması için hasta hakları alanındaki çalışmalar, sağlık personelinin çalışma koşullarının ve özlük haklarının iyileştirilmesiyle birlikte yürütülmelidir. Sağlık kurumlarının fizikî alt yapısı, teknik donanımı, personel eksiklikleri, finansman sorunları, mevzuat engelleri aşılmadan; sağlık çalışanlarına meslek onurlarına yakışır bir sosyo-ekonomik statü sağlanmadan; iş yükünü azaltacak, iş yeri huzuru ve meslekî doyumu artıracak önlemler alınmadan; görev, unvan, sorumluluk ve yetki dağıtımında eşitlik, adalet, hakkaniyet ve şeffaflık ilkeleri ödünsüz olarak uygulamaya geçirilmeden; sağlık çalışanlarının emeklerinin karşılığı hak ettiği ölçüde verilmeden hasta haklarının tamamıyla uygulamaya geçirilmesi mümkün olmayacaktır. Bu bakımdan her iki alandaki çalışmalar birlikte yapılmalıdır. Biri diğerinden sonraya ertelenmemelidir.
Hasta Hakları Birimleri Ne İş Yapar?
Hasta Hakları Birimlerinin doğru anlatılması, doğru yönetilmesi ve doğru algılanması gerekmektedir. Buralarda diyaloga açık, insan ilişkilerinde başarılı, iletişim becerisi olan, eğitimci yönü bulunan, saygın kişiler görevlendirilmelidir. Birim sorumlusunun amacı, kendi mesai arkadaşlarının açığını bulmak, onları suçlamak değildir. Bu birimler, hekim veya diğer sağlık çalışanlarına karşı kurulmuş değillerdir. Sadece, hastaların hizmet alım sürecinde karşılaştıkları sorunların çözümüne yardımcı olan; hak ihlaline uğrayan veya uğradığını düşünen hasta ve hasta yakınlarının mağduriyetlerinin giderilmesine çalışan ünitelerdir.
Hasta Hakları Birimleri, modern işletmecilik anlayışının ürünüdür. Hizmet verdiği kitlenin soru ve sorunlarını görmezlikten gelen bir kurum asla başarılı olamaz. Ürettiğimiz hizmetin, ihtiyaç sahiplerinin talep ve beklentilerini karşılayıp karşılamadığını bilemezsek, kendimizi geliştiremeyiz. Elbette, her yapılan işte bazı eksiklik veya kusurların olabilmesi doğaldır. Doğru olan, bunları tespit edip azaltmaya ve kendimizi geliştirmeye gayret etmektir. İşte, Hasta Hakları Birimleri bu işlevi üstlenmişlerdir. Bu birimlere iletilen sorun ve şikayetler, o hastanede hangi ünitelerde, ne tür ve kimlerden kaynaklanan sorunlar yaşandığını yöneticilerin fark etmelerini sağlar.
Bundan öte bu birimler, yaşanan sorunlara anında çözümler geliştirerek, sorunun büyümesini ve sorunla ilişkili personelin daha tatsız sonuçlarla yüzleşmelerini önler. Sorunu çözülen veya sorununun söz konusu personelden değil, sistemden kaynaklandığını öğrenen (örneğin ultrasonografiye randevusu geç verildiği için isyan eden hastaya, ultrasonografide tek bir uzman çalıştığı, günde şu kadar tetkik yapabildiği, ayrıca acil olguları öne almak zorunda olduğu anlatıldığında) hasta ikna olabilmektedir. Çözüme kavuşturulmasa bile, sorununu anlatacak, içini dökecek bir muhatap bulan çoğu hasta veya hasta yakını, rahatlayarak ve tepkilerinden kurtularak sağlık kurumundan ayrılmaktadır. Bu durum, şikayete konu olan sağlık personeli ve kurumu için bir sübap mekanizmasıdır. Elde edilen sonuç, aynı kişinin isyankar ve tepkili olarak soluğu bir medya organında veya bir siyasi partinin teşkilatında ya da valilik/savcılık yazı işlerinde almasından çok daha iyidir.
Hasta Hakları Kurulları Hekimlerin Aleyhine mi Çalışıyor?
Nitekim Sağlık Bakanlığının istatistiklere göre 2009 yılında bu birimlere iletilen sorunların 112 959’u (%86) yerinde çözülmüş ve başvuran hasta veya hasta yakını şikayetçi olmamıştır. Bu süre içerisinde işleme alınan şikayet sayısı ise sadece 18 625 (%14) dir. Bu şikayetlerden ise, sadece %13’ünde hak ihlali kararı verilmiştir. Hak ihlali var denilen %13’lük şikayetin de % 70’inin şikayet edilen çalışandan kaynaklandığı kararı verilmiştir. (http://sbu.saglik.gov.tr/hastahaklari/istatistik.htm). Bu veriler, bu birimlerin çalışanların lehine bir işlev gördüğünü açıkça ortaya koymaktadır.
Kaldı ki, Hasta Hakları Kurullarında bir çalışanın sorumlu bulunması, onun suçlu olduğunu kesin olarak göstermez. Hasta Hakları Kurullarında yapılan iş, bir soruşturma veya yargılama değildir. Sadece şikayetle ilgili ön incelemedir. Yani, “şikayet dikkate alınıp soruşturma yapılsın mı yapılmasın mı?” konusunda yöneticiye fikir vermektedir. Yoksa bu kurullar, sağlık çalışanına bir ceza veremez. Ceza, ancak hukuki mevzuatımıza uygun biçimde yapılan idari soruşturmanın sonunda verilebilir. Eğer suçlanan personel, haklı olduğuna inanıyorsa, gerekli savunmasını yapar, kanıtlarını sunar. Ceza alsa bile itiraz yolları açıktır. Elbette, toplumda herkes gibi sağlık çalışanları da yapıp ettiklerinden yasalar karşısında sorumludurlar. Kimse sorgulanamaz değildir. Bir kişinin sorgulanması, onun suçlu olduğunu göstermez.
Bu nedenle, Hasta Hakları Birimlerini, Hasta Hakları Kurullarını ve buralarda çalışan görevlileri, hekim veya diğer hastane personeline savaş ilan etmiş hasım kişiler olarak görmek, insafla ve gerçeklerle bağdaşmamaktadır. Doğal olarak, bu tabloyla uyumlu olmayan, kişisel sürtüşme ve kırgınlıkların yaşandığı özel durumlar olabilir. Bunlar ise, genel çıkarımlara konu olmamalıdır.
Hekim, Hasta Haklarına Karşı Olabilir mi?
Hasta Hakları Birimleri ve Kurulları ile ilgili farklı değerlendirmeler yapılabilir. Bakanlığın bu konuda attığı adımları kasıtlı, yanlış ve hekim karşıtı olarak nitelendirenler de bulunabilir. Bundan da ötesi, Hükümetin sağlıkla ilgili kimi kararlarına politik olarak karşı durulabilir. Ne var ki, Bakanlığın uygulamalarına karşı eleştirel tutum, hekimlerin hasta haklarıyla ilgili gelişmelere karşı durmasını ya da bu süreci görmezden gelmesini haklı kılmaz. Çünkü, hasta hakları başlığı altında adı geçen ilke ve kurallar hekimlik mesleğinin etik ilkelerinden başka bir şey değildir. Bu ilke ve kuralları tanımlayanlar, hastalar veya başkaları değil; biz hekimleriz. Modern anlamda hasta haklarıyla ilgili bildiri ve belgeleri yayınlayanlar sağlık organizasyonları ve hekim örgütleridir. Bu doğaldır, çünkü biz hekimler hastalarımız için varız. Hasta olduğu için, hastanın sorununu çözmek için hekim olduk. Sağlık çalışanları, hasta karşısında kendilerine ait motivasyonlarla hareket edemezler. Sadece, hastasının yararına ve onun gereksinimini karşılamak üzere çalışırlar. Kuşkusuz, her hekimin meslek onuruna yakışır bir şekilde kazancının olması hakkıdır. Ama para veya ün kazanmak için hekimlik yapılamaz. Hastalarla sağlık çalışanları arasında sıradan bir satıcı-müşteri ilişkisi kurulamaz. Hekimler ile hasta ve hasta yakınları, asla birbirinin rakibi değildirler. Tam aksine, hastayı sağlığına kavuşturmak üzere çalışan bir ekibin, çok yakın işbirliği yapması gereken doğal elemanlarıdırlar. Bu konumdaki bir hekimin hasta haklarından rahatsızlık duyması ise işin doğasına aykırıdır.
Ulusal mevzuatımızda ve uluslar arası belgelerde hasta hakları adı altında tanımlanan ilke ve kuralları bir hatırlayalım: “sağlığını koruyup geliştirebilme, hizmetten eşit olarak yararlanma, hekim ve sağlık kurumu seçme, doğru ve özenle tedavi görme, bilgilenme, tıbbî kayıt/belgelere ulaşma, aydınlatılmış onam ve tedaviyi reddetme, tıbbî araştırmalardan korunma, mahremiyetin korunması, saygı ve şefkat görme, konfor ve güvenlik moral ve manevi destek alma, refakatçi ve ziyaretçi bulundurma, şikayet ve zararını tazmin etme, onurla ölme…”. Buna göre, hasta haklarına karşı duran bir hekimin bu tavrı doğal olarak şu anlama gelmektedir: “insanlar sağlığını koruyup geliştirememelidir; hastalar arasında ayrımcılık yapılabilir; hasta istediği hekime gidememelidir; yanlış ve baştan savma tedavi normaldir; hastalara bilgi ve dosyaları verilmemelidir; hasta yaşamı ve geleceği hakkında karar veremez; hastalar denek olarak kullanılabilir; hastaların özel hayatı deşifre edilebilir; hastalara acımasız ve kaba davranılabilir; hastaların morale ihtiyacı yoktur; yanlış teşhis ve tedavilere bağlı ölüm ve sakatlanmalar karşılıksız kalmalıdır ve hastaların onuru olmaz…” Hasta hakları konusunda tepkili olan meslektaşlarımın arasından bile hiçbirisinin bu anlayışı savunabileceğini sanmıyorum. Onların dile getirdikleri eleştiri daha çok, bu hakların bizim koşullarımızda uygulanamayacağıdır.
İşte bundan dolayıdır ki, hekim ve hekim örgütlerinin yapması gereken: bir taraftan hasta haklarıyla ilgili çalışmalara katkıda bulunurken; diğer taraftan sağlık hizmetlerinin hasta haklarına uygun bir biçimde verilebilmesine imkan tanıyacak koşulların oluşturulması için de çaba sarf etmektir. Yoksa, çalışma koşullarımızdaki olumsuzluklardan dolayı hasta haklarının ihlâl edilebilirliğine cevaz vermek ve olumsuz koşullarımızı olması gerektiği gibi değiştirme gayreti yerine, hedef küçültüp, hastalarımızdan verilene razı olmalarını istemek, bana göre kabul edilebilir yaklaşımlar değildir.
Hasta Hakları, Hekim Haklarıyla Çatışmaz
Hak kavramı hekimle hasta arasındaki buyurgan (paternalistik) ilişkiden kaynaklanmaktadır. Eğer bir ilişkide, taraflardan biri, diğerine göre daha güçlü, avantajlı konumda ise, karşı taraftakinin haklarından söz edilir. Tabii ki, güçlü olanın da çıkarları söz konusudur, ancak bunların zayıf olandan korunmasına pek gerek duyulmaz. Güçlü tarafın, haklarından çok ödevlerinden bahsedilir. Örneğin, tüketici hakları, işçi hakları, kadın haklarını işitiriz. Ama, üretici, işveren veya erkek haklarından bahsedilmez. Yüzyıllardır erkek egemen bir dünyada erkekleri, kadınlar karşısında korunmaya kalkmak, abesle iştigaldir. Hukuk, zayıf olanın yanındadır. Fakat bu, güçlü olanın karşısında olduğu şeklinde anlaşılamaz. Yani, işçi hakları, işverenlerin çıkarlarını gasp etmek üzere tanımlanmamıştır. İşverenler tarafından işçilerin haklarının ihlal edilmesini önlemeyi amaçlamaktadır. Aynı durum, hasta hakları için de geçerlidir. Hastalar, sağlık çalışanları ve sağlık kurumları karşısında bilgisiz, çaresiz, muhtaç, zayıf, edilgen ve boynu bükük konumdadırlar. Bu konumda bir hastanın, vazgeçilmez, ertelenemez, ikame edilemez ve yaşamsal önemi olan gereksinimlerini karşılarken hukukun koruması altında olması, anlaşılır bir durumdur.
Bir diğer önemli nokta ise, hasta haklarının, hekimlerin meslekleri gereği yerine getirmekle yükümlü oldukları etik, hukuki ilke ve kurallardan oluştuğudur. Hasta hakları olarak sıralanan hususlara bakılacak olursa, bu açıkça görülür. Örneğin: “hastaların mahremiyetlerini koruması gereken, hasta onurunu koruması gereken, hastasına bilgi vermesi gereken, hastasından aydınlatılmış onam alması gereken, hastasına güncel tıbbi bilgiye uygun hizmet vermesi gereken…” biz sağlık çalışanları ve sağlık kurumlarıdır. Oysa hekim hakları, doğrudan hastalara bir yükümlülük getirmez. Yani hastaların hakları, biz hekimlerin zaten görevidir. Oysa, hekimlere haklarını vermek, hastaların yapabilecekleri bir şey değildir. Hekim hakları adı altında dile getirilen “mesleğini serbest seçme, icra etme; güncel tıbbı uygulama; etiğe uygun çalışma; baskı altında kalmama; değerlerine ters düşmeme; sağlığını koruma; yeterli gelir temini; nitelikli eğitim ve kendilerini yenileme; yönetime katılma; konsültasyon isteme; makul iş yükü; tanıklıktan çekilme; tedaviyi seçme; hastayı reddetme; doğru bilgi alma; yeterli zaman ayırma; acil hizmet yükünün azaltılması; iyileşme garantisi vermeme” gibi hususlara bakıldığında, hastalara bu konuda fazla bir sorumluluk düşmediği hemen anlaşılmaktadır. Örneğin, bir hastadan “hekimin bugün hastası çok, o halde ben bugün hasta olmayayım da yarın hasta olayım” demesini bekleyebilir miyiz? Ya da “bu hekimin eline geçen ücret yetersiz, o halde eksiğini ben tamamlayayım” demesini isteyebilir miyiz? Öyleyse, hekimlerin hak talep etmeleri gereken tarafın, genellikle hastalar değil, kendi haklarını ihlal eden sağlık sistemi, sağlık politikaları ve bunların mimarı olan politikacı ve yöneticiler olduğu açıktır. Hekimlerin hastaları “karşı taraf” olarak algılaması bir yanılsamadır. Aslında hekimleri mağdur eden sağlık sistemi, hastaları da aynı ölçüde mağdur etmektedir. Bu ayrımı yapamayıp, “madem bizim haklarımız yok, o halde hasta hakları da olmasın” yaklaşımı, hiç de makul değildir.
Hastaların istedikleriyle, hekimlerin istedikleri, aslında zıt şeyler değildir. Örneğin: Hasta hekiminin kendisine yeterli süre ayırmasını ister. Hekim de günde 70-80 hastaya bakmak istemez, hastasına yeterli süre ayırmak ister. Hasta modern, konforlu ve temiz bir sağlık tesisi ister. Hekim de böyle bir ortamda çalışmak ister. Hasta biran önce sağlığına kavuşmak ister. Hekim de hastasını biran önce iyileştirip, taburcu etmeyi ister. Hasta güncel tıbbın sağladığı imkanlara uygun şekilde tedavi görmek ister. Hekim de bilimsel gelişmeleri takip edip, modern teknolojiyi kullanarak, güncel tanı-tedavi yöntemlerine uygun hekimlik yapmayı ister. Hasta, hekimine güven duymak ister. Hekim de kendisine güvenilmesini ister. Hasta saatlerce poliklinik sırası beklemek istemez. Hekim de poliklinik kapısı önünde hastaların yığılmasını istemez. Hasta malpraktise uğramaktan korkar. Hekim de malpraktis yapmaktan korkar. Hasta kendisiyle ilgili tıbbi kararlara katılmak ister. Hekim de hastasıyla yasal sorumluluğu paylaşmak ister. Olaya tersinden bakmak da mümkündür. Örneğin ben bir hasta olsam, günde 9 saat mesai yapıp, ardından icap nöbeti tutan ve gece yarısı acil hastaya çağrılıp, 4-5 saat uyumadan operasyona katılan ve ardından ertesi sabah mesaisine devam eden bir hekime muayene ve ameliyat olmak istemem. Yine, poliklinikte günde 110 hastaya bakan, çalıştığı koşullara isyan eden, emeğinin karşılığını alamadığı için motivasyonunu yitirmiş bir hekimin, yaşamımla ilgili hayati kararlar vermesini istemem. Dolayısıyla hastalarla hekimleri karşı taraf olarak görmek ve bu iki taraf arasında bir çıkar çatışmasının var olduğunu sanmak bir yanılsamadır. Hekimlerle hastalar, karşı taraf değil, hastanın iyileşmesi amacını gerçekleştirmek üzere yakın işbirliği yapması gereken bir ekibin vazgeçilmez doğal üyesidirler. Hukuken hastayla hekim arasındaki ilişkiyi açıklamak üzere çoğu zaman kullanılan “vekalet sözleşmesi”ne göre, hastanın hakkını korumak, hastanın yararını gözetmek hekimin temel ödevidir
Hasta Hakları ve Sağlıkta Şiddet
İyi niyetli olmayan bir söylem de “hasta hakları alanındaki çalışmaların, sağlık çalışanlarına yönelik şiddeti tırmandırdığı” sözleridir. Hiçbir kanıta dayanmayan ve tamamen spekülatif bu söylem sahipleri de biliyorlar ki, “suç” başka bir şeydir, “hak” başka bir şeydir. Hepimiz bu ayrımı yapabilecek düzeyde bir sağduyuya sahip olmalıyız. Hekime bağırmak, hakaret etmek, saldırmak, dövmek, öldürmek suçtur. Yaslarımızda açıkça tanımlanan bu tür fiiller, sadece hekime değil, kime karşı yapılırsa yapılsın, kim yaparsa yapsın suçtur. Hasta hakları arasında “hekime saldırma, hekim dövme, hekime bağırıp-çağırma, sövme hakkı” yoktur. “Hasta hakları alanında kaydedilen gelişmelerin hasta ve hasta yakınlarını cüretlendirdiği” dili ise, dikkate alınacak bir anlayış değildir. Örneğin, bir işçi çalıştığı fabrikayı ateşe verse, işçi haklarından vaz mı geçeceğiz? Bir kadın kocasını dövse, kadın haklarını askıya mı alacağız? Benzer şekilde bir hasta veya hasta yakını suç işledi diye, hastalara haklarını vermeyecek miyiz? Bu iyi niyetli bir yaklaşım olamaz.
Hastaları Anlamaya Çalışalım
Hasta hakları, sağlık çalışanlarının ellerini kollarını bağlamak için tanımlanmamıştır. Hastaların hastalığa bağlı bazı kazanımlar elde ederek sağlıklı kişilere göre daha avantajlı konuma gelmelerini amaçlamaz ve hastaların her halükarda haklı oldukları anlamına gelmez Hasta hakları, hastanın sağlığını –olabildiğince- geri alabilmesi için gereksinim duyduğu desteği zamanında, eksiksiz olarak, en doğru biçimde, eşitlik, konfor ve saygınlık içerisinde alabilmesini sağlamak üzere tanımlanmıştır.
Günümüzde sağlık hizmetine ulaşmak çok zor, karmaşık, akıl almaz ve güç yetirilemez durumdadır. İleri ve pahalı tıp teknolojisi, sermaye kontrolünde ve para kazanmaya dönük sağlık organizasyonu; harcamaları minimalize etmede ustalaşmış özel sigorta şirketleri ve aşırı uzmanlaşma karşısında, hastalar, kendi çıkarlarını koruyamayacak konuma itilmişlerdir. Hasta, bilgisi, becerisi olmayan bir konumda, vazgeçilemez, ertelenemez gereksinimlerini karşılamak zorundadır. İhtiyaç duyduğu hizmeti verecek olan sağlık çalışanının karşısında boynu büküktür, muhtaçtır, edilgendir. Bu durum, hastanın sağlığa ulaşma gereksinimin, toplum tarafından koruma altına alınmasını gerektirmektedir.
Hasta Hakları Hekimlere de Lazım
Ayrıca unutulmalıdır ki: hasta hakları, sadece hastalar için değil; sağlık çalışanları ve sağlık kurumları için de geliştirilmeli ve öne çıkarılmalıdır. Çünkü, hasta hakları bize, sevilip sayılan, başarılı birer hekim olmanın yolunu gösterir. Mesleki tatminimizi artırır. Verdiğimiz hizmetin nitelik ve kalitesini yükseltir. Hizmeti alanların memnuniyetini artırarak onların gözünde bize saygınlık kazandırır. Hasta hakları alanında kaydedilen gelişmeler, hekimin ve diğer sağlık çalışanlarının ürettikleri hizmetin, amaçlanan yararı vermesine yardımcı olur. Sağlık kurumlarını daha kaliteli, üretken hale getirir. Hizmet verdikleri kitlenin memnuniyetini elde etmelerini kolaylaştırır. Hasta haklarına uygun bir hizmet sunulması, sağlık işletmelerinde toplam kalite yönetiminin, olmazsa olmaz bir parçasıdır. Hasta ve hasta yakınlarından gelen hak talepleri, aslında sağlık çalışanları için de, kurum yöneticileri için de yol gösterici birer rehberdir. Ayrıca, günlük mesleki uygulamalarını hasta haklarına uygun bir şekilde yürütmek, yasal yaptırımlar karşısında sağlık çalışanlarının en büyük güvencesidir.
Biz kabul etsek de etmesek de, hasta hakları çağdaş dünyanın yükselen değeridir. Bu süreci durdurmak veya tersine çevirmek olası değildir. Hasta haklarını dikkate almayan kişiler ve kurumlar, hizmet verdikleri kitle karşısında güven ve itibar kaybına uğrayacaklardır. Bana göre; hiçbir hekimin hasta hakları alanındaki çalışmalardan rahatsız olma, bu ilkelere karşı durma veya görmezden gelme lüksü yoktur.
Ayrıca, hekimler ve diğer sağlık çalışanları da yaşamlarının bir dönemlerinde hasta veya hasta yakını olurlar. Aslında, her insan ya doğrudan veya potansiyel olarak hasta veya hasta yakınıdır. Dolayısıyla, hasta hakları sadece şu anda hasta olanlar için değil, hasta olabilecek herkes ve aynı zamanda sağlık çalışanları içindir. Hasta hakları başlığı altında gündeme getirilen hususlara bakılacak olursa, şu apaçık görünür ki, bunlar, bir sağlık çalışanının hasta veya hasta yakını olarak bir hekime veya sağlık kuruluşuna başvurduğunda, kendisine veya hastasına yapılmasını istediği davranışlardır. Bir hekim olarak kendime veya anneme, eşime nasıl ve hangi standartlarda bir sağlık hizmeti verilmesini ve bu sırada bana veya hastama nasıl davranılmasını istiyorsam, hastalarıma da aynı hizmetin, aynı biçimde verilmesini ve aynı şekilde davranılmasını savunmak zorundayım. Bunun aksi düşünülemez.
Prof. Dr. Tevfik ÖZLÜ
